ποτές δεν εκατάφερα να καταλάβω

αυτά τα όντα που δεν βλέπουνε

το τερατώδες κοινό γνώρισμα τ’ ανθρώπου

—το εφήμερο της παράλογης ζωής του—

κι’ ανακαλύπτουνε διαφορές

—γιομάτοι μίσος— διαφορές

σε χρώμα δέρματος φυλή θρησκεία

—Νίκος Εγγονόπουλος, Στην κοιλάδα με τους ροδώνες

Με το βιβλίο M. Rees, Περί του μέλλοντός μας, οι εκδόσεις μας συμπληρώνουν, κατά κάποιον τρόπο, μια «τριλογία» γύρω από το θέμα της «καλής ανθρώπινης κοινωνίας». Χρήσιμη είναι μια αδρή αναφορά στα συγκεκριμένα βιβλία:

(α) Hans Rosling, Factfulness – Δέκα λόγοι που κάνουμε λάθος για τον κόσμο μας, και γιατί η κατάσταση είναι καλύτερη απ’ ό,τι νομίζετε. Στο βιβλίο προβάλλονται οι πρόοδοι σε όλο το εύρος του σύγχρονου κόσμου μας και τονίζεται η ανάγκη να αναζητούμε τα έγκυρα στοιχεία (facts) που μας δίνουν την αληθινή εικόνα της ανθρώπινης κοινωνίας. () Με τα λόγια του συγγραφέα:
«…Αναλογιστείτε τον σύγχρονο κόσμο. Πόλεμοι, βία, ανθρωπογενείς και φυσικές καταστροφές, διαφθορά. Τα πράγματα είναι άσχημα, και θα έλεγε κανείς ότι επιδεινώνονται —σωστά; Οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι· και σύντομα, αν δεν λάβουμε άμεσα δραστικά μέτρα, θα στερέψουν οι φυσικοί μας πόροι. Αυτή τουλάχιστον είναι η εικόνα που προβάλλουν τα ΜΜΕ στον Δυτικό Κόσμο και εντυπώνεται στον νου μας. Πρόκειται για αυτό που ονομάζω υπερδραματική κοσμοθεώρηση, η οποία δεν μας προκαλεί απλώς στρες αλλά κυρίως είναι παραπλανητική.

»Στην πραγματικότητα, η συντριπτική πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού βρίσκεται κάπου στη μέση της κλίμακας εισοδήματος. Μπορεί να μην αντιστοιχούν ακριβώς σε αυτό που θα ονομάζαμε μεσαία τάξη, αλλά πάντως δεν ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας. Τα κορίτσια τους φοιτούν στο σχολείο, τα παιδιά τους εμβολιάζονται, οι οικογένειές τους είναι δίτεκνες και επιθυμούν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό ως τουρίστες και όχι ως πρόσφυγες. Χρόνο με τον χρόνο, σταδιακά, ο κόσμος μας βελτιώνεται. Η βελτίωση δεν αφορά κάθε μεμονωμένη πτυχή του κόσμου σε ετήσια βάση, αποτελεί όμως τον γενικό κανόνα. Παρά τις τεράστιες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα, έχουμε πραγματοποιήσει αλματώδεις προόδους. Αυτή είναι η στοιχειοθετημένη κοσμοθεώρηση».

Δεν είναι η πρώτη φορά που διατυπώνεται μια τέτοια αντίληψη. Έχει ενδιαφέρον ότι στο εμπνευσμένο βιβλίο Ειρωνικό νεοελληνικό λεξικό του Νίκου Δήμου (πρωτοεκδόθηκε το 2002) αναφέρεται:

«Απαισιοδοξία: Η σωστή στάση για έναν πνευματικό άνθρωπο. Γύρω του μαρασμός, κατάπτωση και παρακμή. Αν ακούσετε τους διανοούμενούς μας (ή παρακολουθήσετε τα ΜΜΕ), θα πεισθείτε ότι ο κόσμος πάει κατά διαβόλου. Στην πραγματικότητα, ποτέ η ανθρωπότητα δεν ήταν σε καλύτερη κατάσταση (άσχετα με τη δική μας κρίση). Οι άνθρωποι ζουν περισσότερο, αρρωσταίνουν λιγότερο, τα τρόφιμα είναι φθηνότερα και πιο άφθονα. Τα τελευταία πενήντα χρόνια έγιναν πιο πολλά για την εξάλειψη της πείνας απ’ ό,τι τα τελευταία πεντακόσια. Ακόμα και το περιβάλλον βελτιώνεται αλματωδώς. Το 1900 υπήρχαν στον κόσμο μόνο 6 δημοκρατικά κράτη —σήμερα είναι 117 (που καλύπτουν το 54% του παγκόσμιου πληθυσμού). Οι γυναίκες, οι εργαζόμενοι και οι μειονότητες δεν είχαν δικαιώματα. Όλα αυτά δε σημαίνουν πως ζούμε στον καλύτερο των δυνατών κόσμων. Πρέπει να γίνουν πολλά —ιδιαίτερα για τις ανισότητες… Αλλά όχι και να μη βλέπουμε πέρα από τη μύτη μας!»

Αυτή, όμως, είναι η αντίληψη περί της σημερινής κοινωνίας, αντίληψη που βασίζεται στην πραγματικότητα, στηρίζεται σε γεγονότα, θεμελιώνεται σε αναμφισβήτητα στοιχεία και δεδομένα —όχι σε αβάσιμες εικασίες λόγω προσωπικών αισθημάτων, μεροληψιών, προκαταλήψεων και παρωχημένων γνώσεων. Είναι αυτή που ονομάζουμε «εγκυρογνωμοσύνη».

(β) Νίκολας Χρηστάκης, Προσχέδιο – Οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας. Στο βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι έχουμε πολύ περισσότερα κοινά στοιχεία απ’ ό,τι διαφορές και ότι τα φιλοκοινωνικά χαρακτηριστικά μας έχουν γενετική βάση, όντας αποτέλεσμα της βιολογικής εξέλιξής μας. Η πληθώρα στοιχείων που παραθέτει καλύπτουν τεράστια γνωστικά πεδία και στηρίζονται σε πειραματικά αποτελέσματα όχι μόνο του δικού του εργαστηρίου.

Τα σχόλια που διατυπώνονται από εξέχοντες ειδήμονες ανά τον κόσμο για το βιβλίο είναι εκθειαστικά. () Ενδεικτικά, η Hope Jahren, καθηγήτρια γεωβιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Όσλο, αναφέρει:

«…Ο συγγραφέας παρουσιάζει στο ευρύ κοινό την πιο διάσημη θεωρία του: ο τύπος των κοινωνιών που δημιουργούν τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα υπαγορεύεται από το γενετικό προφίλ τους. Χρησιμοποιώντας πληθώρα παραδειγμάτων, από την κοινωνική συμπεριφορά των δελφινιών και των χιμπαντζήδων έως τη δική μας συμπεριφορά σε αμέτρητα περιβάλλοντα, μας θυμίζει ότι η ηγεσία, η φιλία και οι ομαδικές τάσεις έχουν τις ρίζες τους στον πιο θεμελιώδη μηχανισμό της βιολογικής μας κατηγοριοποίησης: τη φυσική επιλογή. Ένα απαραίτητο ανάγνωσμα για όποιον ενδιαφέρεται να μάθει γιατί περιχαρακωνόμαστε πολιτικά, θρησκευτικά και εργασιακά και πού μπορεί να μας οδηγήσουν οι διαχωρισμοί αυτοί».

Ομοίως, η Anne Applebaum, επιφανής δημοσιογράφος, ιστορικός και καθηγήτρια στη Σχολή Οικονομικών του Λονδίνου:

«…Ο συγγραφέας συγκεντρώνει τις δυνάμεις της φιλοσοφίας, της ιστορίας, της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, της γενετικής και της εξελικτικής βιολογίας για να εκφράσει ένα εξαιρετικά αισιόδοξο επιχείρημα: έχουμε προγραμματιστεί από την εξέλιξη να είμαστε καλοί. Σε μια στιγμή όπου η σκοτεινή ιστορία των αρχών του 20ού αιώνα αρχίζει ξαφνικά και μοιάζει πάλι επίκαιρη, είναι ανακούφιση κάποιος να μας θυμίζει γιατί τόσες προσπάθειες ανασχεδιασμού της κοινωνίας έχουν αποτύχει —και για ποιον λόγο τελικά κυριαρχεί πάντοτε η καλύτερη πλευρά της ανθρώπινης φύσης».

Σύμφωνα με τον Neil Shubin, καθηγητή οργανισμικής και εξελικτικής βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου:

«Στα ΜΜΕ ζούμε με έναν καθημερινό καταιγισμό ειδήσεων που μας διαιρούν —οι διαφορές μεταξύ ατόμων, ομάδων και ολόκληρων κοινωνιών φαίνεται ότι καθορίζουν τον τρόπο αλληλεπίδρασής μας. Καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα της ανθρώπινης ιστορίας και έχοντας βαθιά γνώση της γενετικής και των κοινωνικών επιστημών, ο Χρηστάκης μάς οδηγεί σε ένα διαφορετικό μονοπάτι, εξίσου σημαντικό και επίκαιρο. Είτε στις κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών είτε στις εταιρείες της Σίλικον Βάλεϊ, όλοι μας συνδεόμαστε με τους κοινούς δεσμούς της ανθρώπινης υπόστασης. Στο Προσχέδιο, ο συγγραφέας μάς δείχνει ότι είμαστε κάτι παραπάνω από διχαστικοί και διασπαστικοί· είμαστε προγραμματισμένοι να δημιουργούμε κοινωνίες και να ευημερούμε σε αυτές, βασιζόμενοι στη συνεργασία, στη μάθηση και στην αγάπη».

Ένα τέτοιο βιβλίο σοφίας και ασυνήθιστου εύρους θεμάτων δεν είναι ό,τι πιο πρόσφορο για ατεκμηρίωτη «λαϊκή επιστημογραφία», με κατά περίπτωση ιδιοτελή υμνολογία ή κακολογία.

(γ) Martin Rees, Περί του μέλλοντός μας – Προοπτικές για την ανθρωπότητα. Στο βιβλίο σημειώνονται οι πρόοδοι που έχει επιτύχει η κοινωνία μας (ή επίκεινται πάραυτα) στα πεδία της επιστήμης και της τεχνολογίας, και επισημαίνονται τόσο οι κίνδυνοι κατά τις επόμενες λίγες δεκαετίες να χάσουμε οριστικά τα οφέλη των προόδων αυτών —ακόμη και να χαθούμε ως είδος— όσο και πιθανοί τρόποι να μπορέσουμε να διατηρήσουμε και να επεκτείνουμε τις προόδους μας στον επόμενο αιώνα. () Η σχετική άγνοια και εφησύχαση που χαρακτηρίζουν τη μεγάλη πλειονότητα των υπευθύνων λήψης αποφάσεων, της πανεπιστημιακής κοινότητας, του κύκλου των ΜΜΕ και του ευρύτερου μορφωμένου κοινού (για «διανοητικό λήθαργο» μιλά ο Rees) ενδέχεται να αποδειχθούν κάκιστοι σύμβουλοι. Όπως γράφει ο συγγραφέας:

«…Το βιβλίο προσφέρει ελπίδες, φόβους και εικασίες ως προς το τι μας επιφυλάσσει το μέλλον. Η επιβίωσή μας στη διάρκεια του αιώνα που διανύουμε και η διασφάλιση ενός μακροχρόνιου μέλλοντος για τον ευάλωτο όσο ποτέ κόσμο μας συναρτώνται τόσο με την επιτάχυνση ορισμένων τεχνολογιών όσο και με τον υπεύθυνο περιορισμό άλλων. Οι προκλήσεις για τη διακυβέρνηση είναι πολύ μεγάλες και δύσκολες. […]

»Οι περισσότεροι σήμερα απολαμβάνουμε καλύτερη ζωή από εκείνη των γονέων μας, ενώ τα ποσοστά ακραίας ένδειας έχουν μειωθεί. Οι βελτιώσεις αυτές, με φόντο έναν ραγδαία αυξανόμενο πληθυσμό, οφείλονται στις κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας —αμφότερες κινητήριες δυνάμεις για τον κόσμο μας. Και εδώ επιχειρηματολογώ ότι η ζωή, η υγεία και το περιβάλλον μας μπορούν να ωφεληθούν ακόμη περισσότερο από περαιτέρω προόδους στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Από αυτή την άποψη, ανήκω στους τεχνολογικά αισιόδοξους. Υφίστανται, όμως, και δυνητικά μειονεκτήματα. Οι παραπάνω πρόοδοι εκθέτουν τον ολοένα και πιο διασυνδεδεμένο κόσμο μας σε νέες τρωτότητες. Ακόμη και εντός της επόμενης δεκαετίας ή εικοσαετίας, η τεχνολογία θα διαταράξει τα πρότυπα απασχόλησης, τις εθνικές οικονομίες και τις διεθνείς σχέσεις. Σε μια περίοδο όπου όλοι είμαστε διασυνδεδεμένοι, όπου οι μη προνομιούχοι έχουν επίγνωση της δύσκολης θέσης τους και η μετανάστευση εντείνεται, δυσκολεύεται κανείς να προσβλέπει σε έναν ειρηνικό κόσμο αν επιμείνει το υφιστάμενο στη σύγχρονη γεωπολιτική βαθύ χάσμα ανάμεσα στα επίπεδα ευμάρειας και στις ευκαιρίες ζωής που χαρακτηρίζουν διαφορετικές γεωγραφικές περιφέρειες. […]

»Ο πλανήτης μας, αυτή η “αχνογάλανη κουκκίδα”, αποτελεί ξεχωριστό, ίσως και μοναδικό, τόπο στο Σύμπαν. Και είμαστε επιφορτισμένοι με την επιστασία του σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο του πολιτισμού μας. Το σημαντικό αυτό μήνυμα συνιστά τη θεματική του βιβλίου και απευθύνεται σε όλους μας».

—Αλέξανδρος Μάμαλης, εκδότης
11 Ιαν. 2020